سبک های ادبی در شعر فارسی

[Mohsen]

در آثار دهخدا یک استثناء بسیار مهم هست که زنگ و رنگ شعر سبک خراسانی وزبانی بسیار فصیح و محکم دارد و در عین حال از مضمون و نگاهی نو برخوردار است . این شعر بسیار مهم که با نام « یادآر زشمع مرده یادآر»انتشار یافت ، نزد بسیاری از اهل ادب ، طلیعهء شعر جدید پیش از نیما شمرده شده واززمینه سازان شعر سیاسی و اجتماعی فارسی در محسوب است و از این جهت ، به سهم خود در هموار کردن راه شعر فارسی جدید و فراهم ساختن زمینهء مساعد درجهت بیان مضامین اجتماعی و سیاسی نو نقش بسیار مؤثری داشته است.بسیاری از شاعران آن دوران ، این شعر دهخدا را سرمشق قرار دادند، از آن اقتباس کردند و به اقتفا ی آن شعر سرودند.

تصنیف ِ جاودانهء مرغ سحر ، اثر بهار بی شک از این شعر متأثر است.

گوشه هایی از «یاد آر ز شمع مرده یاد آر! » را بخوانیم :


ای مرغ سحر، چو این شب تار،****بگذاشت ز سر سیاهکاری
وز تحفه روح بخــــــــش اسحار****رفت از سر خفتگان خماری
بگشود گـــــــــــره ز زلف زر تار ****محبوبه نیلگــــــون عماری
یزدان به کمــــــــال شد پدیدار****واهریمن زشتخو حصـــاری

یاد آر ز شمع مرده، یاد آر

ای مونس یوســف اندر این بند****تعبیر عیان چو شد تو را خواب
دل پر ز شعف، لب از شکر خند****محسود عدو به کام اصــحاب
رفتی بر یار خویش و پیـــــــوند****آزاد تر از نســـــــیـم و مهتاب
زان کو همه شام با تو یک چند****در آرزوی وصــــــــــــال احباب

اختر به سحر شمرده یاد آر

چون باغ شود دوباره خـــــــــرم****ای بلبل مستمند مسکین
وز سنبل و ســــوری و سپرغم****آفاق نگارخانه ی چیــــــن
گل سرخ و به رخ عرق ز شبنم****تو داده ز کف قرار و تمکین
زان نوگل پیش رس که در غـــم****ناداده به نار شوق تسکین

از سردی دی، فسرده یاد آر

ای همره تیه پور عمــــــران****بگذشت چو این سنین معدود
وان شاهد نغـــتز بزم عرفان****بنمود چو وعد خویش مشهود
وز مذبح زر چو شد به کیوان****هر صبح شميـم عنبــر و عود
زان كو به گنـــــاه قوم نادان**** در حســرت روي ارض موعود

برباديه جان سپرده ،يادآر

چون گشـــــت زنو زمانه آباد ****ای کودك دوره طلايـــــي
وز طاعت بندگان خود شـــاد****بگرفت ز سر خدا ،خدايي
نه رسم ارم ،نه اسم شداد **** گل بســت زبان ژاژخايي
زان كس كه ز نوك تيــغ جلاد****ماخوذ بجرم حق ستايي

تسنيم وصال خورده ،يادآر

[Mohsen]

علی اکبر دهخدا و شعر دوران مشروطیت
همانطور که در توضیح سبک هندی ناگزیر به معرفی و پرداختن به شعر صائب بودیم برای تکمیل شدن مبحث سبک بازگشت هم مجبوریم حتما در مورد دهخدا و تاثیرات فراوان او بر شعر شاعران معاصر هم مفصل گفتگو کنیم. اما بیشتر آثار دهخدا رنگ و بوی سیاسی دارد و صراحت کلام و سبک نوشتار او طوری هست که حتی بعد از گذشت این همه سال از وفاتش من جرات بیان خیلی از آنها را ندارم! حتی یکی از شعرهای پست قبل را هم حذف کردم! تاثیر اندیشه و کلام دهخدا را در آثار همه شاعران بعد از او می توان یافت.پیشا پیش از ناقص بودن مطالب مربوط به این بخش عذر خواهی می کنم...
علی اکبر دهخدا در سال 1297 هجری قمری در تهران به دنیا آمد. پدر دهخدا، خانباباخان اهل قزوین بود و پیش از تولد وی به تهران آمده و در این شهر ساکن شده بود.
علی اکبر ده ساله بود که پدرش وفات کرد و دهخدا با سرپرستی مادر به تحصیل خود ادامه داد.
یکی از فضلای آن عصر به نام شیخ غلامحسین بروجردی تعلیم دهخدا را عهده دار بود.
دهخدا غالباً می گفته که هر چه دارد، بر اثر تعلیم آن بزرگ مرد است.
بعدها که مدرسه سیاسی در تهران افتتاح شد، دهخدا در آنجا به تحصیل پرداخت. به علت همسایگی با مرحوم حاج شیخ هادی نجم آبادی، دهخدا با وجود کمی سن از محضر آن مرد استفاده می کرد و در همان زمان به فرا گرفتن زبان فرانسوی پرداخت و سپس به اروپا رفت و در آنجا زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد.

[Mohsen]

بازگشت دهخدا به ایران همزمان با آغاز مشروطیت بود و در آن هنگام وی در انتشار روزنامه صوراسرافیل که از جراید معروف مشروطیت بود با میرزا جهانگیر خان صوراسرافیل و میرزا قاسم تبریزی به همکاری پرداخت.
پس از تعطیل مجلس در دوره محمدعلی شاه، دهخدا با جمعی از آزادی خواهان به اروپا رفت.
در سویس سه شماره از روزنامه صوراسرافیل را منتشر کرد و سپس به استانبول رفت و در آنجا نیز در انتشار روزنامه "سروش" با آزادی خواهان همکاری کرد.
پس از خلع محمدعلی شاه، دهخدا از طرف مردم تهران و کرمان به نمایندگی مجلس برگزیده شد و به درخواست آزادی خواهان به مجلس رفت.
در دوران جنگ جهانی اول دهخدا در یکی از روستاهای چهارمحال بختیاری منزوی بود و پس از جنگ به تهران آمد و از کارهای سیاسی کناره گرفت و به خدمات علمی و فرهنگی مشغول شد و سرانجام در هفتم اسفند ماه 1334 هجری شمسی در تهران وفات کرد و در قبرستان ابن بابویه به خاک سپرده شد.

[Mohsen]

این منظومه های معدود دهخدا را دکتر محمد معین در کتابی گردآوری کرده دكتر محمد معين اشعار دهخدا را به سه دسته تقسيم مي كند كه عبارت است از :نخست اشعاري كه به سبك متقدمان سروده است و بعضی از اين نوع دارای جزالت و استحكامی است كه تشخيص آنها از گفته هاي شعراي قديم دشوار مي نمايد. دوم :اشعاری است كه در آنها تجدد ادبی بكار رفته است .بسياري از اديبان معاصر مسمط “يادآر ز شمع مرده ياد آر” دهخدا را نخستين نمونه شعرنو بشمار مي آورند.سوم اشعار فکاهی او که به زبان عامیانه سروده شده است.

لغت نامه که مفصل ترین کتاب لغت در زبان فارسی است و علاوه بر آن اعلام نیز با شرح و تفصیل در این کتاب آمده است. دهخدا برای تالیف این کتاب نزدیک چهل سال وقت صرف کرده و نزدیک صد نفر با وی همکاری داشته اند.

خود درباره این کتاب نوشته است:

"مرا هیچ چیز از نام و نان به تحمل این تعب طویل جز مظلومیت مشرق در مقابل ظالمین ستمکار مغربی وا نداشت. چه برای نان همه طرق به روی من باز بود، و با ابدیت زمان نام را نیز چون جاودانی نمی دیدم پای بند آن نبودم و می دیدم که مشرق باید به هر نحو شده است با اسلحه تمدن جدید مسلح گردد، نه اینکه این تمدن را خوب می شمردم، چه تمدنی که دنیا را هزاران سال اداره کرد، مادی نبود".

دهخدا در ادبیات عهد انقلاب مشروطه مقامی ارجمند دارد، او باهوشترین و دقیق ترین طنزنویس این عهد است.
او با نثر ویژه ای که در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل به کار برد نمونه ای از نثر طنز و انتقادی فارسی را ابداع کرد. دهخدا هر حادثه ای را دستاویز قرار می داد تا به استبداد بتازد.

نکته مهم در طنزهای دهخدا عشق و علاقه و دلسوزی به حال مردم خرده پا است. دهخدا با نمایاندن جهات تاریک زندگانی، جهت روشن و امیدبخش آن را هرگز فراموش نمی کرد. او به بطالت و تنبلی و بی شعوری می تاخت. مقالات طنزآمیز او با امضای "دخو" انتشار یافت.
یکی از ویژگیهای شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه می شود.

[Mohsen]

کوتاه از دهخدا :
امثال و حکم
«آزادی اندیشه و قلم و زبان و مجامع و شغل و منزل و غیره موجب آبادی و عمران ممالک است.»
امثال و حکم
«آیا می*توان تصور کرد که تشکیل حکومت*های دمکراسی به*معنی این بوده است که ظلم و تعدی*های سلاطین جور را مشروع کند؟»
مقالات دهخدا - به*کوشش دکتر محمد دبیرسیاقی، جلد اول، ۱۳۶۲

امثال و حکم
«در جهاد شرایطی هست، لکن در دفاع - زن، بچه، عبد، مولی- همه باید دفاع کنند و نهضت ضداستعمار دفاع است.»
امثال و حکم
«عمیق*ترین افکار عامه، همواره در ایران حکمفرما بوده و خواهد بود.»
«هنوزم زخوردی به*خاطر در است// که در لانهٔ ماکیان برده دست// به*منقارم آن*سان به*سختی گزید// که اشکم چو خون از رگ، آن*دم جهید// پدر خنده بر گریه*ام زد که هان// وطن*داری آموز از ماکیان»
دهخدا
علامه محمد قزوینی :
«شعر دهخدا خود جلوهٔ پرفروغ دیگری است از چهره تابان او، کلامی است آهنگین با بافتی ویژه، همانند مقالات طنزآمیزش که در آن جوهر سیال خیال و اندیشه*های باریک انسانی به*لطافت و نرمی می*تراود.»
دکتر محمد دبیرسیاقی - مقدمه مقالات دهخدا، جلد اول ۱۳۶۲
«لغت*نامه، کار بزرگی که بعد از شاهنامهٔ فردوسی پشتوانه دیگر ِ زبان فارسی است.»
دکتر غلامرضا ستوده، استاد دانشگاه تهران و معاون مؤسسهٔ لغت*نامه دهخدا

[Mohsen]

سبک های ادبی و تاثیرات اجتماعی

تاثیر شرایط اجتماعی _ فکری مردم و سبک های شعر بر هم :
وقتی که قصد داریم در مورد شعر معاصر و اندیشه های نو سخن بگوییم باید به بر رسی افکار و آثار دهخدا بپردازیم اما حق مطلب در مورد ایشان ادا نشد و مطالب را نیمه کاره رها کردم ...
ابتدا باید ببینیم تغییر شرایط فکری و اجتماعی مردم چه قدر در به وجود آمدن سبکها نقش دارند. شاید به دلیل گذشت طولانی زمان ( چندین قرن ) نتوانیم آن شرایط را آن گونه که بودند درک کنیم اما در مورد سبک بازگشت ادبی و دوران معاصر _ به خصوص مشروطیت_ فکر می کنم درک و لمس کردن یا تصور آن شرایط تا حدود زیادی آسان تر باشد. متاسفانه تاریخ کشور ما عمدتا سر شار از تکرار وقایع است! و مردم جامعه عموما حافظه تاریخی ضعیفی دارند و با توجه به شدیدا احساسی بودن افکار عامه مردم ( ونه منطقی بودن) و از طرف دیگر جدا بودن و شکاف عمیق بین روشنفکران جامعه با سایر طبقات هیچ گاه از هیچ حادثه ای درس نمی گیریم...

ما رند و خراباتی و دیوانه و مستیم ....... پوشیده چه گوییم همینیم که هستیم !

گفتیم تغییر شرایط اجتماعی و فکر مردم بر شعرها و سبکها تاثیر داشته اما در دوران مشروطیت بیشتر عکس این مطلب صادق بوده ! یعنی از شعر به عنوان وسیله ای برای تغییر افکار مردم و حتی مبارزه استفاده می کردند. در پست قبل گفتیم که " ... و پس از جنگ( جهانی اول ) به تهران آمد و از کارهای سیاسی کناره گرفت و به خدمات علمی و فرهنگی مشغول شد ... " این مطلبی است که بیشتر مردم می گویند چون از آن پس دهخدا کمتر در ملاء عام و رسانه ها ( روزنامه ) حضور یافت.. اما آیا این به معنی کناره گیری دهخدا از سیاست بود؟ پس چرا بعد از کودتای 28 مرداد عوامل پهلوی در جستجو ی طرفداران مصدق به خانه این مرد منزوی ریختند و پیر مرد هفتاد و هفت ساله را پس از شکنجه های سخت در خیابانی رها کردند؟ ....

[Mohsen]

در مورد آزادی خواهی و تعهد شاعران دوران مشروطه گفتیم. در مورد توضیح بیشتر فقط به شرحی کوتاه از آثار و زندگی " میر زاده عشقی " می پردازم :

کوشش دیگری که در راه تحول در فرم انجام می گرفت ، از سوی شاعر آرمان خواه و ایران پرست پر شور و صمیمی این دوران میرزاده عشقی کردستانی بود.

عشقی هم به فرم عامیانه توجه داشت و هم فرم های کلاسیک و زبان فصیح و رسای سبک خراسانی را مورد توجه قرار می داد.

از نمونه های اشعار وی در فرم عامیانه که به نظر من قطعاً از «مکتب صابر» متأثر بوده ، شعر معروف « کلا نمدی ها» و نیز سرود « مظهر جمهور» است که به خصوص این آخری همراه با سرود دیگری به نام «نوحه ی جمهوری » موجبات کینه ء جمهوری خواهی رضاخانی و در نتیجه مرگ شاعر را فراهم کرد.

[Mohsen]

به گوشه هایی از آن نظر کنیم و ببینیم که چگونه با اتکا به تمثیل و از زبان سگ و گربه و خر و موش کوشندگان پروژهء جمهوری خواهی را که رضا خان سردار سپه قهرمان آن بود ، می کوبد و به نیشخند و تمسخر می گیرد. و در پایان کار از زبان قرن بیستم که نام روزنامهء خود عشقی ست حرف آخر را می زند:
مظهر جمهوری فرماید :

من مظهر جمهورم ـ اُلدُرّم و بولدّرم

از صدق و صفا دورم ـ الدرّم و بولدرّم

من قُلدُر پرزورم ـ الدرّم و بولدّرم

مأمورم و معذورم ـ الدّرم و بلدرّم

من قائد جمهورم ، الدرّم و بلدرّم

افعی گوید :

من افعی بیجانم ، آمنّا ـ صدّقـنا

زهر است به دندانم ـ آمنّا ـ صدّقنا

من دشمن ایرانم ـ آمنّا ـ صدّقنا

من فاقد ایمانم ـ آمنّا ـ صدّقنا

من بوجار لنجانم ـ آمنّا ـ صدّقنا

[Mohsen]

جغد گوید : ............
..........
موش گوید : ..........
..........

سگ گوید : من تولهء تفلیسم ـ عف عف اخوی عف عف

انبانهء سفلیسم ـ عف عف اخوی عف عف

هم مکتب ابلیسم ـ عف عف اخوی عف عف

من مظهر تدلیسم ـ عف عف اخوی عف عف

من منتظر نانم ـ آمنـّا ـ صـدّقـنا

الاغ گوید:
من کرّه خر زارم ـ عرعر ابوی عر عر

حیوان ِ علف خوارم ـ عر عر ابوی عر عر

جفتک زن ِ احرارم ـ عر عر ابوی عر عر

پالان قجری دارم ـ عر عر ابوی عر عر

مستوجب احسانم ــ آمنـّا ـ صـدّقـنا

[Mohsen]

گربه گوید .......
.....
قرن بیستم گوید : ای مظهر جمهوری ــ هی هی جبلی قُم قُم

جمهوری مجبوری ــ هی هی جبلی قُم قُم

مسلک نشود زوری ــ هی هی جبلی قُم قُم

تا کی پی ی مزدوری ؟ هی هی جبلی قم قم

یکچند نما دوری ـ هی هی جبلی قُم قُم

من مرد مسلمانم ـ آمنّا ـ صدقـنا (کلیات مصور میرزاده عشقی، انتشارات امیرکبیر . تهران ، 1342 . ص. 279.)